"พระที่นั่งคูหาคฤหาสน์" เป็นพลับพลาแบบจตุรมุข สร้างในสมัยรัชกาลที่ 5 คราวเสด็จประพาสเมื่อวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ. 2433 เป็นฝีพระหัตถ์ของพระวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าขจรจรัสวงศ์ ทรงสร้างขึ้นในกรุงเทพฯ แล้วส่งมาประกอบทีหลัง โดยให้พระยาชลยุทธโยธินเป็นนายงานก่อสร้าง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จมายกช่อฟ้าด้วยพระองค์เอง.

สำหรับ "ถ้ำพระยานคร" ตั้งอยู่ในอุทยานแห่งชาติเขาสามร้อยยอด อ.กุยบุรี จ.ประจวบคีรีขันธ์ เป็นถ้ำที่ตั้งอยู่บนเขา ถ้ำแห่งนี้ถูกค้นพบโดยเจ้าพระยานครศรีธรรมราช ซึ่งในอดีตขบวนเดินทางของท่านที่มุ่งหน้าสู่กรุงรัตนโกสินทร์เคยมาแวะพักแรมแถวนี้ แล้วได้สำรวจพบถ้ำบนเขา จึงให้ชื่อว่า“ถ้ำพระยานคร” ปัจจุบันถ้ำแห่งนี้เป็นที่รู้จักของนักท่องเที่ยวทั้งชาวไทยและชาวต่างประเทศ โดยภายในถ้ำมีปล่องขนาดใหญ่ด้านบน ทำให้แสงสามารถสาดส่องลงมาถึงภายในถ้ำ

บริเวณที่แสงตกกระทบลงมาอย่างเหมาะเจาะนั้นเป็นที่ตั้งของ "พระที่นั่งคูหาคฤหาสน์" พลับพลาทรงจัตุรมุขเปิดโล่งทำด้วยไม้สักประดับด้วยช่อฟ้าใบระกา กว้าง 2.55 เมตร มีความยาว 8 เมตร สูง 2.55 เมตร สร้างขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ โดยพระองค์ทรงโปรดเกล้าฯ ให้สร้างพลับพลาที่ประทับไว้ ในคราวเสด็จประพาสถ้ำพระยานคร เมื่อวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ.2433 และพระราชทานนามว่า "พระที่นั่งคูหาคฤหาสน์"

เมื่อพระอาทิตย์สาดแสงผ่านปล่องถ้ำ แสงนั้นจะส่องกระทบองค์พระที่นั่งดูงดงามเรืองรองเป็นที่น่าประทับใจยิ่งนัก ถือเป็นความงดงามที่เป็นอันซีนไทยเแลนด์อย่างแท้จริง และการเข้าถึงถ้ำพระยานครนั้นสามารถทำได้ 2 วิธีคือการเดินเท้าขึ้นและข้ามเขาเทียนไปประมาณ 500 เมตร หรือสามารถนั่งเรือไปขึ้นที่หาดบางปู นั่งอ้อมเขาไปประมาณ 10 นาที จากนั้นต้องเดินขึ้นเขาในระยะทาง 430 เมตรสู่ตัวถ้ำ ถือว่าไม่ง่ายนักในการไปชมสถานที่ท่องเที่ยวแห่งนี้